Geron 2013-3

Eind 2012 heeft Kennis- en adviescentrum Pharos onderzoek gedaan onder migrantenmantelzorgers die zich inzetten voor familie of vrienden met dementie. Een van de onderzoeksthema's betrof de opvattingen over dementie binnen de Turkse, Marokkaanse en Surinaamse gemeenschappen. Is men bekend met dementie en in hoeverre wordt de ziekte geaccepteerd?

Agnes Jongerius (1960) groeide op in een Utrechtse tuindersfamilie. Na de studie sociaal economische geschiedenis (Universiteit Utrecht) begint ze een loopbaan bij de FNV. In 2005 is ze de eerste vrouwelijke voorzitter van de FNV. Als voorzitter verzette ze zich in 2009 fel tegen de verplichte, uniforme verhoging van de AOW-leeftijd, zonder sociale randvoorwaarden. Eind 2012 maakte Jongerius de overstap naar de Universiteit van Utrecht. Daar werkt ze als onderzoeker bij het kenniscentrum Instituties van de Open Samenleving (IOS) en houdt ze zich bezig met de vraag hoe burgers beter betrokken kunnen worden bij het 'herontwerp van Europa'. Naast haar werk als onderzoeker vervult Jongerius verschillende nevenfuncties, waaronder voorzitter van het bestuur van WOMEN Inc., een netwerk dat de kansen van vrouwen in Nederland wil vergroten.

Wat is de overeenkomst tussen de oude mannen Van Agt, Lubbers en Wijffels? Dat ze pas op hun oude dag een sterke morele betrokkenheid aan de dag zijn gaan leggen. Toen ze nog gewoon politicus of bankier waren, van een zekere levensbeschouwing, merkte je daar veel minder van. Nu ze een bepaalde leeftijd bereikt hebben, is het blijkbaar hoogste tijd om duidelijk te laten blijken dat we zuinig moeten zijn op moeder aarde, of dat we de kant van een onderdrukt volk moeten kiezen. Ik voel me er een beetje ongemakkelijk bij, maar waarom eigenlijk? Misschien is moraal nu eenmaal iets dat pas met de leeftijd komt.

Buiten komt de zon op. Binnen is de danszaal afgeladen vol twintigers, dertigers en een enkele veertiger die als één grote massa deinen op de zware elektronische muziek. Ineens kijken alle hoofden dezelfde kant op, niet meer naar de dj, maar naar de ingang. Een ouder grijsharig stel is net binnengekomen. Zij valt het meeste uit de toon, want in niets is zij te onderscheiden van een gemiddelde huisvrouw van in de zestig: onopvallend gekleed, comfortabele schoenen, praktisch kapsel. Behalve dan dat zij en haar man even heftig meedeinen op de muziek en dat haar dance moves net zo goed zijn als die van de gemiddelde twintiger. Naast me hoor ik een twintiger roepen: "Dat is nog eens een voorbeeld voor ons! Zo moeten we oud worden!"

In dit artikel stellen wij dat ouder worden, aangezien we het niet kunnen voorkomen, kan worden gezien als een kans om methoden te ontwikkelen die ons helpen waardig oud(er) te worden en ouderen een actieve rol te helpen vinden in de samenleving. Voor gezondheidsprofessionals ligt er een voorname taak om mensen daarop voor te bereiden, te ondersteunen en te begeleiden.

Demotie - een functieverlaging - is, net als promotie of laterale carrièrewendingen een HR-instrument. Werkgevers kunnen het bijvoorbeeld gebruiken om hun oudere werknemers langer aan het werk te houden. Immers werken tegen een hoge werkdruk, met zeer veel stress of in een job met zware fysieke arbeid tot de pensioenleeftijd is erg zwaar en in sommige gevallen zelfs niet realistisch. Demotie kan dan een goede oplossing zijn wanneer er nog een paar 'struikelblokjes' opgelost kunnen worden.
Laten we eerst even duidelijkheid scheppen: je bent, volgens bepaalde wetenschappelijke literatuur, 'oud' vanaf 45 jaar. De tewerkstellingsgraad van 45-plussers in sommige Europese landen is zeer laag. Willen we, in een snel verouderende samenleving, de sociale zekerheid veilig stellen dan zullen we allemaal langer moeten werken. Om oudere werknemers langer aan de slag te houden, heeft de Belgische regering bedrijven met meer dan 20 werknemers verplicht een werkgelegenheidsplan voor hun 45-plussers op te stellen en uit te voeren. Eén van de voorgestelde maatregelen in dit plan is "de mogelijkheden om via interne mutatie een functie te verwerven die is aangepast aan de evolutie van de mogelijkheden en de competenties van de werknemer" (cao 104, artikel 5, 4de item, van 27/6/2012). Hiermee suggereert het plan onder andere een demotie.

Bij duurzaam ondernemen denkt iedereen al snel aan het duurzaam omgaan met grondstoffen, energie en het milieu. Duurzaam omgaan met de menselijke hulpbronnen is echter minstens zo belangrijk. Hoe kunnen werkgevers dit vormgeven? Niet zozeer voor toekomstige generaties, maar voor de duurzame inzetbaarheid van de werkende van nu. Wat zijn de kansen en belemmeringen bij het mogelijk maken van duurzame inzetbaarheid?

De onderlinge relaties tussen ouderen en hun volwassen kinderen zijn hechter geworden. Tegelijkertijd zijn families ook complexer geworden vanwege toegenomen scheiding en hertrouw waardoor er bij ouder wordende families ook steeds meer stiefkinderen aanwezig zijn. Familie-solidariteit zal in de toekomst met name beïnvloed worden door wie wij zien als 'familie'.

In het verleden droeg het filmfestival Oud is IN Beeld bij aan nieuwe wijzen van programmering van filmtheaters die oudere doelgroepen in hun marketingstrategie willen integreren. Nu neemt FOREVER YOUNG deze rol over en dit keer met de nadruk op generaties. Film en debat zijn laagdrempelig om een breed scala aan bezoekers aan te spreken. Voor de toekomst staan programma's op stapel die met name van vitale ouderen hun inzet zullen vragen voor jong én oud.

Piet-Hein Peeters en Cindy Cloïn (2012). Onder het mom van zelfredzaamheid. Een journalistieke analyse van de nieuwe mantra in zorg en welzijn. Pepijn bv, Eindhoven. (84 pagina's, € 12,95, ISBN 9789078709145).


Uit de schoot van de samenleving ontstaan geregeld begrippen die de expressie vormen van een op dat moment breed gevoelde verandering of beweging. Waar het precies vandaan komt doet er niet toe, maar het lijkt in zo'n periode wel of iedereen er de mond van vol heeft. Meestal wordt na enige tijd zo'n begrip vanzelf weer vervangen door een nieuwere term. Momenteel is zelfredzaamheid de nieuwe 'mantra' die de verbeelding is van een aanzwellende maatschappelijke verandering.

De komende jaren neemt het aantal kwetsbare ouderen toe. Deze ouderen blijven langer thuis wonen, waar zij hulp krijgen van verschillende hulpverleners die werken voor meerdere zorg- en welzijnsorganisaties. Om optimale zorg te bieden is het belangrijk dat deze hulpverleners hun activiteiten goed op elkaar afstemmen. Maar deze afstemming blijkt in de praktijk niet eenvoudig te realiseren.

In dit nummer

1 Redactioneel | Arie Stolk, Yvonne Witter & Toon Verlaan
Arbeidsparticipatie

4 Ontwikkelingen in de arbeidsparticipatie van ouderen | Arie Gelderblom
De netto participatie van ouderen is en blijft aanzienlijk lager dan die van andere leeftijdsgroepen.

8 Gesignaleerd | samengesteld door Inge Klück & Angelique van Vondelen

9 Duurzaam aan het werk | Tinka van Vuuren
Werkvermogen, employability en vitaliteit zijn schaarse menselijke hulpbronnen; evenzeer belangrijk als zorgvuldig met grondstoffen en het milieu omgaan.

12 Werkvaardig aan de kant: over inzetbaarheid gesproken | Ronald deLeij
'Werkvaardig en toch niet-inzetbaar. Wie daarin een paradox ziet neemt de verkeerde maatregelen.

15 Toename arbeidsdeelname ondanks slechtere gezondheid | Dorly Deeg & Kelly Reijs
Hoeveel en hoe snel de pensioenleeftijd omhoog kan hangt af van ontwikkelingen in ziekten en beperkingen van oudere werknemers.

18 Gedicht | Frank Koenegracht
Brief aan mijn moeder

19 Interview met Agnes Jongerius | Jan Willem van de Maat & Toon Verlaan
Eigenlijk weten we al lang hoe het moet.

24 Forever Young als aanjager voor debat | Conny Groot
Film kan als medium en aanjager van debat rond ouder worden fungeren. De filmfestivals Forever young laten dit goed zien.

27 De drievoudige A: Age, Aging en Agency | Monika Altenreiter & Klaus Posch
Agency is een betekenisvol begrip dat kan dienen om ouderen de kans en daadwerkelijke toegang te bieden om actief deel te nemen in onze samenleving.

30 Ouder worden in de doe-democratie | Kees Penninx & Yvonne Witter
Succesvolle burgerinitiatieven komen hindernissen tegen en vooruitgangsvallen.

33 Gesignaleerd | samengesteld door Inge Klück & Angelique van Vondelen

34 Families, van traditioneel naar samengesteld | Suzan van der Pas & Bianca Suanet
Familierelaties van ouderen zijn hechter maar ook complexer geworden.

37 Zonder omwegen: Meer wederkerigheid organiseren leidt tot behoud van solidariteit | Ingrid Doorten
Om de houdbaarheid van de formele arrangementen in de zorg te bevorderen - en daarmee ook de solidariteit tussen generaties - is het nodig om meer informele wederkerigheid te organiseren.

40 Gesignaleerd | samengesteld door Inge Klück & Angelique van Vondelen

41 Het Zorg en WelzijnsInfoPortaal (ZWIP): betere afstemming in de zorg voor kwetsbare ouderen | Sarah Robben, René Melis & Marcel Olde Rikkert
Het ZWIP is een digitale overlegtafel die hulpverleners, kwetsbare ouderen en mantelzorgers kan helpen om de zorg beter af te stemmen.

44 'Je bent tweemaal kind en eenmaal volwassen' | Claudia Biegel
Zorgen voor je ouders, een kwalitatief onderzoek naar de beleving en bespreekbaarheid van dementie onder Turkse en Marokkaanse en Surinaamse migranten.

47 Nationaal Programma Ouderenzorg | Esther Rikkengaa
Lang Leve Thuis: actieve hulp en ondersteuning voor kwetsbare ouderen.

50 Column | Christina Mercken
Ouder worden doe je nu

51 Ouderen wonen langer thuis en kunnen hun problemen beter aan in woonservicegebieden | George de Kam
Wat hebben woonservicegebieden ouderen die op zichzelf willen wonen te bieden?

54 Ouderen in veilige handen | Ingrid Brons
In 2011 startte het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport het actieplan 'Ouderen in veilige handen'. Een stand van zaken.

57 Gesignaleerd | samengesteld door Inge Klück & Angelique van Vondelen

58 Demotie: hét HR-instrument van de toekomst? | Tanja Verheyen
Demotie is een goede oplossing om de employability van oudere werknemers te versterken, maar wordt op de werkvloer vaak maar moeizaam geaccepteerd.

61 Geröngrafiek | Ellen Dingemans
Doorstarten na pensioen.

62 Boekbespreking | Joost van Vliet
Piet-Hein Peeters en Cindy Cloïn. Onder het mom van zelfredzaamheid. Een journalistieke analyse van de nieuwe mantra in zorg en welzijn.

64 Column | Joep Dohmen
Hoe ouder hoe beter?

De tijd dat iemand op zijn 65ste in het verzorgingshuis zat, is definitief voorbij. Ouderen willen zo lang mogelijk thuis blijven wonen, ook als dat niet zo eenvoudig meer is. Met het project Lang Leve Thuis ondersteunt WonenPlus Noord-Holland de meest kwetsbare mensen hierbij. Vrijwilligers, vaak zelf actieve ouderen, helpen graag een handje mee.

Door de vergrijzing is er een noodzaak tot arbeidsparticipatieverhoging. Alleen daardoor kan de verhouding tussen actieven en inactieven, en daarmee het draagvlak van de welvaart en de sociale zekerheid, op peil blijven. Eén van de groepen waar mogelijk nog ruimte is voor participatieverhoging, zijn de ouderen. In dit artikel wordt ingegaan op de historische ontwikkelingen in de participatiegraad van ouderen, de achtergronden hiervan en wordt een vooruitblik gegeven waarin ook een aantal beleidsmatige mogelijkheden de revue passeren om de arbeidsparticipatie te verhogen.

Op 3 april 2013 werd het Platform Dat doen wij zelf! opgericht tijdens een landelijk congres over lokale kracht, georganiseerd door het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg. De schijnwerpers van dit druk bezochte congres waren gericht op Jacques Allegro, drijvende kracht achter het burgerinitiatief Stadsdorp Zuid en Ad Pijnenborg, initiatiefnemer van zorgcoöperatie Hooge-loon. Zij worden overstelpt met vragen over het opzetten van een eigen initiatief in wonen, zorg en welzijn. Hoe staat het er nu voor met de door senioren in het leven geroepen burgerinitiatieven?

Als het om ouderenmishandeling gaat is er nog een wereld te winnen. Het taboe doorbreken, signalen leren herkennen, maar ook het voorkómen en hulp aan slachtoffers verbeteren. Hier zet het actieplan 'Ouderen in veilige handen' van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) op in. Met tien concrete acties en vooral veel voorlichting.

Ouderen willen het liefst in hun eigen huis blijven wonen, ook als zij zorg nodig hebben. Onderzoek laat zien dat het inrichten van een wijk of dorp als woonservicegebied ervoor zorgt dat ouderen langer op zichzelf kunnen wonen, terwijl hun welbevinden beter op peil blijft. Wat moet er gedaan worden om die effecten te bereiken?

De arbeidsmarkt voor de oudere werknemer is niet gunstig. Hoewel de geleidelijke terugdringing van Vutregelingen en vroegpensioen er voor heeft gezorgd dat de werkgelegenheid van 55 tot 65 jarigen in de afgelopen 10 jaar relatief is gestegen, is de arbeidsparticipatie van deze leeftijdscategorie te laag en dat geldt in het bijzonder voor vrouwen. De uitstroom van oudere werknemers is op deze manier beperkt maar de instroom laat zeer te wensen over. Tegen deze achtergrond blijft de overheid stelselmatig maatregelen nemen om ouderen door middel van negatieve inkomensmaatregelen te prikkelen om langer door te werken. De AOW leeftijd wordt om die reden gefaseerd naar 67 jaar gebracht. De slechte arbeidsmarktpositie van ouderen is een samenspel van meerdere factoren die in overwegende mate zijn terug te voeren op het functioneren van arbeidsorganisaties, waarin ouderen te maken hebben met snel veranderende werkmethoden, nieuwe technologieën en verouderd vakmanschap. Maar belangrijker is een negatief imago van de oudere werknemer, gebaseerd op vooroordelen als te duur, te traag, vaak ziek en te star. Deze vooroordelen kunnen veelal gemakkelijk weerlegd worden, maar ze blijven wel hardnekkig voortwoekeren.

In het debat over de pensioenleeftijd wordt uitgegaan van cijfers - maar zijn dit de juiste cijfers? Worden alle relevante aspecten rond de pensionering wel in de gangbare cijfers gevat? Veelal wordt alleen de levensverwachting in de discussie betrokken. Het staat te bezien welke pensioenleeftijd optimaal is wanneer ook ontwikkelingen in de gezondheid mee worden gewogen.

Eind jaren zeventig dacht men de oplossing voor de steeds grimmiger werkloosheid te vinden in vervroegde uittreding. Er zou structureel minder werk zijn. En nu oudere werkzoekenden massaal van WW naar bijstand verhuizen, moeten we juist langer werken! Wie op zoek gaat naar achtergrond, verklaring en oplossing komt uit bij valse voorspellingen, bij 'vergrijzing' en bij wat sinds enkele jaren 'inzetbaarheid' wordt genoemd.

In maart van dit jaar bracht de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) een advies uit over de solidariteit in het zorgstelsel. In dit advies pleit de RVZ voor het invoeren van meer wederkerigheid vanuit de gedachte dat solidariteit en wederkerigheid hand in hand gaan. Zonder wederkerigheid dooft de solidariteit uit. Hoe stellen we ons dat voor?