Leefbaarheid in Nederland 2020: Een analyse op basis van de Leefbaarometer 3.0

Omschrijving

Wat is de Leefbaarometer?
De Leefbaarometer is een instrument van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Konink- rijksrelaties om tot op laag schaalniveau (100 x 100 meter) en voor geheel Nederland een inschatting te geven van de leefbaarheid. Dat is gedaan aan de hand van een groot aantal kenmerken van de woonomgeving, zoals type voorzieningen, lokale geluidsbelasting en on- veiligheid. Van deze kenmerken is onderzocht hoe sterk ze samenhangen met hoe prettig mensen het vinden om ergens te wonen en hoeveel ze daarvoor over hebben. Op basis van die kenmerken geeft de Leefbaarometer vervolgens een indruk van waar het naar verwach- ting goed of slecht is gesteld met de leefbaarheid (signalering) en hoe deze zich ontwikkelt (monitoring). Hoe de situatie ter plekke écht is, vraagt om nader onderzoek. Er kunnen lokaal namelijk ook factoren een rol spelen die niet in de Leefbaarometer zijn opgenomen. De Leef- baarometer geeft niet aan wat er lokaal zou moeten veranderen om de leefbaarheid te verbeteren. De Leefbaarometer is een signalerings- en monitoringsinstrument, en geen cau- saal model. Om de leefbaarheid te verbeteren zijn de erin opgenomen omgevingskenmerken niet automatisch de beste ‘knoppen om aan te draaien’. Het instru- ment signaleert waar het goed lijkt te gaan en waar juist niet en geeft - met de dimensies die erin worden onderscheiden - handvatten voor de richting waarin maatregelen voor ver- betering van de leefbaarheid gezocht kunnen worden.

Herijking
De Leefbaarometer is een instrument dat al sinds 2008 wordt gebruikt en tweejaarlijks wordt geactualiseerd. Deze rapportage is gebaseerd op de momenteel meest recente gegevens met peildatum 1-1-2020. Naast de tweejaarlijkse actualisering wordt de Leefbaarometer ook geregeld ‘herijkt’. Dan wordt met nieuwe gegevens onderzocht of de omgevingskenmerken die in het model zijn opgenomen nog relevant zijn, of er nieuwe kenmerken kunnen worden toegevoegd en in welke mate de verschillende kenmerken bijdragen aan de leefbaarheid. Deze rapportage gaat uit van de recent herijkte Leefbaarometer: versie 3.0. De herijking is gebaseerd op gegevens over het jaar 2018. Bij de herijking van het model zijn de indicatoren uit de Leefbaarometer 2.0 opnieuw tegen het licht gehouden en zijn nieuwe indicatoren ver- kend om te komen tot de Leefbaarometer 3.0. Daarbij is rekening gehouden met de laatste inzichten uit de wetenschappelijke literatuur en is de modelontwikkeling onderworpen aan wetenschappelijke toetsing. Er zijn uitgebreide statistische toetsen en controles uitgevoerd en de methodes van modelschatting zijn aangepast waardoor robuustere modellen zijn ont- staan. Tussentijds is het model uitgebreid gevalideerd en waar nodig aangescherpt. Bijlage 1 van deze rapportage geeft een nadere toelichting op de Leefbaarometer en de recente herijking. In een separaat onderzoeksrapport, 2 dat via de website www.leefbaarometer.nl kan worden geraadpleegd, wordt de herijking van de Leefbaarometer in detail beschreven.

Naast de noodzakelijke periodieke herijking is met de Leefbaarometer 3.0 ook nog een aantal andere veranderingen doorgevoerd. De eerste is dat omgevingskenmerken die potentieel als stigmatiserend kunnen worden ervaren, zijn weggelaten. Dat betreft indicatoren die refe- reren aan migratieachtergrond, leeftijd, uitkeringsafhankelijkheid, huishoudsamenstelling, inkomen en opleiding. Er is de afgelopen jaren een publieke discussie ontstaan over monito- ringsinstrumenten van de overheid waarin migratieachtergrond een rol speelt. Het is wenselijk om zeer terughoudend te zijn met het gebruik van dergelijke indicatoren. Om die reden – en om onjuiste interpretatie van het model te voorkomen - zijn deze indicatoren in de Leefbaarometer 3.0 niet gebruikt.

De tweede belangrijke verandering is dat de kaartbeelden van de Leefbaarometer op de website www.leefbaarometer.nl ook worden weergegeven op het niveau van dimensies. Daarmee kan de gebruiker een beter inzicht krijgen in hoe verschillende gebieden zich tot elkaar verhouden op de dimensies die in de Leefbaarometer worden onderscheiden zoals ‘Overlast en onveiligheid’, ‘Voorzieningen’ of ‘Sociale samenhang’. Een derde verandering is dat de score van de Leefbaarometer niet alleen meer wordt weergegeven in termen van ‘onvoldoende’ of ‘uitstekend’, maar ook als een meer neutrale afwijking van het gemiddelde in Nederland.

De herijking brengt – net als bij de vorige herijking het geval was – een trendbreuk met zich mee. Uitkomsten van de Leefbaarometer 2.0 kunnen niet zomaar worden vergeleken met die van de Leefbaarometer 3.0. Dat betekent niet dat alles anders is, maar er zijn wel verschillen. Om toch ontwikkelingen te kunnen laten zien, zijn met het nieuwe model ook metingen voor 2018 en 2014 uitgevoerd. Waar er relevante verschillen zijn in uitkomsten gaan we daar in deze rapportage op in. 

COVID-19
Deze rapportage is gebaseerd op de situatie van net voor de COVID-19 crisis (start februari 2020). Het gehanteerde instrument Leefbaarometer 3.0 is geijkt op omgevingskenmerken, bewonersoordelen en huizentransacties rond het peiljaar 2018. En de gebruikte data voor het jaar 2020 hebben een peildatum van vóór februari 2020. De voorspellingen van de leefbaarheid in dit rapport zijn daarom niet beïnvloed door de mogelijk verstorende invloed van de COVID-19 crisis. Het is wel voorstelbaar dat de samenhang van omgevingskenmerken met de leefbaarheid tijdens de COVID-19 crisis anders zou kunnen zijn, aangezien mensen veel meer op hun directe woonomgeving waren aangewezen dan voorheen. We verwachten pas bij de doormeting met de data 2022 hierover de eerste bevindingen te kunnen rapporteren. Over de mogelijk blijvende gevolgen voor de leefbaarheid is het nu nog speculeren. 

Beschikbaarheid gegevens
Alle kaarten en de achterliggende gegevens van de Leefbaarometer zijn openbaar toegankelijk en te raadplegen via www.leefbaarometer.nl. Alle uitkomsten kunnen worden gedownload als open data. Voor verwerking in GIS-applicaties is een WMS-service beschikbaar. Via de website kunnen ook eerdere analyserapporten, alsmede de uitgebreide (technische) toelichting op de herijking voor de Leefbaarometer 3.0 worden geraadpleegd. 

1.2 Deze rapportage
In deze rapportage worden de uitkomsten van de meting 2020 beschreven vanuit landelijk perspectief. Er wordt ingegaan op de ontwikkeling van de leefbaarheid in Nederland en in de landsdelen. Ook wordt beschreven wat de ontwikkeling was in de G4, de G40 en gemeenten onderscheiden naar stedelijkheid en inwonertal (hoofdstuk 2). Hoofdstuk 3 zoomt in op de gebieden in het land waar de leefbaarheid structureel onder druk staat. Er wordt een aanzet gegeven om te komen tot een selectie van deze gebieden. Vervolgens worden deze gebieden vergeleken met de gebieden die zich vanuit een mindere leefbaarheid juist gunstig ontwikkelden. Bijlage 1 geeft een nadere toelichting op het instrument Leefbaarometer en de recente herijking. Bijlage 2 schetst de ontwikkeling van de leefbaarheidsscore in de afzonderlijke G40-gemeenten in de periode 2002-2020 en geeft tevens het profiel weer van de dimensiescores per gemeente in de G40 (stand 2020). Bijlage 3 vermeldt de gebieden in Nederland waar de leefbaarheid structureel onder druk staat, naar CBS-wijk/buurt gerangschikt per gemeente. Ook bevat bijlage 3 kaartbeelden van deze gebieden.