De burgemeester spreekt van ‘zorgelijke signalen’. Ze rept van ‘een dreigende ontwrichting van het openbare leven’ in Amsterdam. Ze wil de komende jaren ‘bij voorrang’ aandacht voor drugsgerelateerde zaken die ‘de maatschappelijke vrede bedreigen’.
De ‘weerbaarheid’ van de stad tegen ondermijning dient te worden versterkt. Wat is er aan de hand in Amsterdam?
In dit verkennende onderzoek hebben we getracht te achterhalen wat bekend is van de drugswereld in Amsterdam. Hoe ziet die wereld er uit? Hoeveel geld gaat er in om? Wat zijn de effecten daarvan? Welke impact heeft de drugscriminaliteit op Amsterdam en zijn omliggende gemeenten (want voor criminelen tellen gemeentegrenzen niet)? Wat kunnen we op basis daarvan adviseren?
We hebben vooral geprobeerd enig zicht te krijgen op de omvang van de drugsgerelateerde geldstromen om vervolgens de vraag te stellen hoe dit criminele vermogen neerslaat in de stad. Wie profiteert daarvan, hoe ondermijnt dat maatschappelijke structuren en verhoudingen (economisch, sociaal, bestuurlijk), waar tast het de integriteit van de stedelijke samenleving aan? Het ruime begrip ondermijning heeft in zijn kern betrekking op het verzwakken, het misbruiken en het ontwrichten van maatschappelijke structuren. Het uit zich in een verstrengeling van onder- en bovenwereld waarbij de macht van het criminele geld zich soms op letterlijk moorddadige wijze laat voelen.
Vaker is die verstrengeling veel minder zichtbaar en moeilijker grijpbaar. Daardoor ontstaan er als het ware parallelle samenlevingen, hetgeen onder andere de vraag opwerpt: van wie is de stad nu eigenlijk? Ondermijnende criminaliteit kent veel verschijningsvormen, zoals mensenhandel en arbeidsuitbuiting, milieucriminaliteit, wapenhandel, illegaal gokken en zorgfraude. In Nederland – en ook in Amsterdam – zijn de drugsproductie en -handel de motor van deze ondermijnende criminaliteit, vooral vanwege de grote sommen geld die er in deze wereld omgaan en die ergens terecht moeten komen.
Voor deze verkenning hebben we kennis genomen van beschikbare gegevens van met name de politie en de belastingdienst, en daarnaast van wetenschappelijk onderzoek. Ook hebben we gebruik gemaakt van berichtgeving in media; vooral Het Parool is vaak goed ingevoerd. We hebben in de wintermaanden en het voorjaar van 2019 intensieve gesprekken gevoerd met meer dan zestig personen uit relevante sectore (bestuur, politie, Openbaar Ministerie (OM), Belastingdienst, zorg en financiële sector). Wat is er bij hen bekend? De afgelopen maanden hebben we deze vraag aan velen gesteld en ons is vooral gebleken dat heel veel mensen bezorgd zijn en op een concreet antwoord wachten. Vrijwel iedereen vindt vanuit zijn dan wel haar invalshoek dat Amsterdam een reëel probleem heeft. Dat probleem is samen te vatten als: er bestaat in de stad een geld gedreven, criminele schaduwwereld gebaseerd op handel in en gebruik van drugs waarin honderden miljoenen, zo niet miljarden omgaan. Vanuit de eigen aard moet ondermijnende activiteit het hebben van het verborgene. Niettemin, wat ons bijna voortdurend trof, was dat onze gesprekspartners vanuit de eigen professie wel de signalen onderkennen, maar geen beeld hebben van het totaal. Er is de anekdote, niet de tabel. We stellen dan ook vast dat er nood is aan empirische data in Amsterdam. Vrijwel alle autoriteiten hebben een zwakke informatiepositie over de drugseconomie en de drugscriminaliteit. Voor de Amsterdamse politie heeft de aanpak van drugs nauwelijks prioriteit gehad de afgelopen decennia (alleen de uitwassen, in de vorm van liquidaties krijgen volop aandacht). Het OM concentreert zich op afzonderlijke strafdossiers en niet op onderliggende structuren. De Belastingdienst is amoreel (kijkt dus niet waar het geld vandaan komt) en is terughoudend in het delen van informatie met anderen. De gemeente is vooral geïnteresseerd in de gebruikerskant en de terugdringing van overlast. In dit verhaal gaan wij in op de huidige stand van zaken en proberen zo een globaal beeld te schetsen van de problematiek. We hebben gefragmenteerde kennis uit een scala aan deelsectoren ingewonnen en bijeen gebracht, op grond waarvan een beeld ontstaat dat dus zeker nadere invulling behoeft, maar dat tegelijkertijd een harde vaststelling wettigt: drugsgerelateerde criminaliteit heeft in Amsterdam in vergaande mate vrij spel. Het heeft veelal onderhuids een ontwrichtende werking op de stad, financieel en sociaal. Dit roept pregnante vragen op, niet alleen over wie de baas is in de stad, maar ook over wat voor stad en wat voor samenleving men wil zijn.
We hebben onze analyse van de drugscriminaliteit in Amsterdam uitgevoerd op verzoek van het gemeentebestuur. Ondertussen is, in april 2019, het programma De weerbare stad van de gemeente Amsterdam verschenen, waarin ons verkennend onderzoek ook is aangekondigd. De totstandkoming van onze analyse en die van het gemeentelijk programma zijn aparte trajecten geweest. In De weerbare stad concludeert het gemeentebestuur dat het slachtoffer van ondermijning de Amsterdamse samenleving zelf is. Ook wij komen aan het eind van onze verkenningstocht tot de slotsom dat Amsterdam met een wezenlijk en omvangrijk probleem te maken heeft. Er is dan ook alle reden om na deze verkennende ronde een aantal onderwerpen verder uit te diepen. Aan het eind zullen we daar suggesties voor doen.