‘Fysieke leefomgeving’; een beschrijving van de omgevingsfactoren

Omschrijving

Bij mensen met een verstandelijke beperking komt probleemgedrag, ook wel onbegrepen of moeilijk verstaanbaar gedrag genoemd, regelmatig voor. Het gaat dan bijvoorbeeld om agressief, zelf verwondend, teruggetrokken, destructief of angstig gedrag. Het uitgangspunt is dat het menselijk functioneren en de problemen daarmee het gevolg zijn van een wisselwerking tussen de verschillende aspecten van de gezondheidstoestand enerzijds en externe (contextuele) en persoonlijke factoren anderzijds. Om probleemgedrag te kunnen begrijpen, te verminderen of te voorkomen is het dan ook belangrijk om breed te kijken naar de mogelijke oorzaken en oplossingen, daar zij zowel in de persoon, in de interactie als in zijn omgeving vindbaar zijn. De focus van dit rapport ligt op de fysieke leefomgeving: de ruimtelijke context van woon-, werk- en leefomstandigheden van de cliënt. De hypothese hierbij is dat aspecten in die fysieke leefomgeving het probleemgedrag en de kwaliteit van bestaan van mensen met een verstandelijke beperking kunnen beïnvloeden (zowel positief en negatief), en dat een menswaardige leefomgeving kan bijdragen aan vermindering van onvrijwillige zorg. 
In 2019 heeft ZonMw een subsidieoproep gedaan voor een scoping review naar de invloed van de fysieke leefomgeving op gezondheid, gedrag en participatie van mensen met een beperking in de langdurige zorg. Dit heeft geresulteerd in drie literatuuronderzoeken van verschillende partijen. De resultaten uit de verschillende onderzoeken laten zien dat de beschikbare wetenschappelijke kennis over dit onderwerp schaars is. Meer onderzoek naar de invloed van de fysieke leefomgeving op gezondheid, gedrag en welzijn van mensen met een verstandelijke beperking en intensieve zorgvraag (probleemgedrag) is nodig. Op basis van de resultaten van de drie literatuuronderzoeken heeft ZonMw de betrokken partijen gevraagd om een vervolgopdracht uit te voeren met als doel om een overzicht en begrippenkader te creëren gebaseerd op consensus tussen de verschillende werkvelden die zich richten op de fysieke leefomgeving (architectuur, bouw, facilitair en zorg). 
Het rapport geeft een overzicht van de omgevingsfactoren en de beschrijving van de algemene begrippen en maakt zichtbaar welke kennis er op verschillende schaalniveaus (stedenbouw, gebouw en interieur) aanwezig is op het gebied van de fysieke leefomgeving en de invloed op mensen met een verstandelijke beperking met een intensieve zorgvraag. Voor de ordening van de kennis is gebruik gemaakt van een tweetal theoretische modellen. Het ‘International Classification of Functioning, Disability and Health’ (ICF) (World Health Organization, 2001) model en het model of Integrated Building Design (MIBD) (Rutten, 1996), die het model van Brand (1994) uitbreidt met de categorieën ‘Performance’ en Values. De modellen zijn geïntegreerd om de interactie inzichtelijk te maken tussen de fysieke leefomgeving en de gezondheid van de mens (Figuur 1).