Wat werkt bij de preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag en lhbtiq+ geweld

Seksueel grensoverschrijdend gedrag, seksueel geweld en geweld tegen lhbtiq+-personen zijn vormen van gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag. Dit houdt in dat mensen slachtoffer worden vanwege hun gender, genderidentiteit, seksuele oriëntatie of genderexpressie. Seksueel grensoverschrijdend gedrag overkomt vooral jonge vrouwen, biseksuele vrouwen, homoseksuele mannen en non-binaire personen; dit gedrag varieert van seksueel getinte opmerkingen tot fysiek seksueel geweld zoals verkrachting en aanranding. Mensen uit de lhbtiq+-gemeenschap kunnen te maken krijgen met allerlei vormen van fysiek en psychisch geweld. Grensoverschrijdend gedrag komt vaak voor en veroorzaakt bij slachtoffers vaak psychische, relationele en seksuele problemen. Bij lhbtiq+-jongeren kunnen pesten en discriminatie schoolprestaties beïnvloeden en het risico op vroegtijdige schooluitval vergroten. Ook zijn de sociale en economische kosten aanzienlijk. In dit dossier gaan we in op achtergronden en kenmerken van seksueel grensoverschrijdend gedrag en geweld tegen lhbtiq+-personen, en wat werkt in preventie voor jongeren tussen 10 en 25 jaar. Daarvoor is een uitgebreid literatuuronderzoek gedaan.

 

Er zijn verschillende oorzaken en risicofactoren voor seksuele grensoverschrijding en geweld tegen lhbtiq+-personen. Schadelijke genderstereotiepe opvattingen over mannelijkheid en vrouwelijkheid liggen hier vaak aan ten grondslag. Risicofactoren voor plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn daarnaast onder andere gebrekkige communicatieve vaardigheden, gebrek aan empathie, negatieve jeugd- en gezinservaringen en middelengebruik, waaronder alcohol. Een ongunstige gezinssituatie en het gebruik van alcohol zijn ook risicofactoren om slachtoffer te worden van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Eerdere negatieve ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag of mishandeling verhogen de kans op herhaald slachtofferschap aanzienlijk. Ook ongelijke machtsverhoudingen, zoals tussen partners of binnen hiërarchische relaties, spelen een belangrijke rol. Risicofactoren voor slachtofferschap zijn overigens niet de oorzaak van grensoverschrijdend gedrag; de verantwoordelijkheid ligt altijd bij de pleger. Op maatschappelijk en cultureel niveau zijn genderongelijkheid, schadelijke stereotiepe opvattingen en een cultuur waarin dergelijke normen en houdingen geaccepteerd of zelfs gestimuleerd worden fundamentele oorzaken van grensoverschrijdend gedrag.

 

Op basis van de literatuur maken we in dit dossier een onderscheid tussen kansrijke elementen voor preventie en effectieve interventies of aanpakken. Kansrijk houdt in dat de elementen gebaseerd zijn op risicofactoren en invloed hebben op determinanten van gedrag, zoals attitudes en vaardigheden. Effectief betekent dat onderzoek heeft aangetoond dat grensoverschrijding daadwerkelijk is afgenomen door de aanpak of interventie. Hard bewijs voor gedragsverandering is vaak beperkt. Maar een effectieve aanpak kan worden bereikt door kansrijke elementen op het niveau van het individu, sociale interacties en cultuur te combineren, en dit te doen met de inzet van passende methoden.

 

Versterken van individuen begint met het veranderen van attitudes bij jongeren. Het doorbreken van schadelijke genderstereotypen kan het beste door het gebruik van counterstereotypen (beelden en verhalen die haaks staan op bestaande stereotypen) en een gendertransformatieve aanpak. Aandacht voor de machtsverhoudingen van gender is daar ook belangrijk bij. Weerbaarheidstrainingen kunnen helpen, maar pakken de oorzaak van gendergerelateerd geweld niet aan en hebben een reëel risico dat ze victim blaming in de hand werken.

 

Interventies die sociale interacties versterken zijn vooral kansrijk wanneer ze peer-groups aanspreken. Belangrijk is het bevorderen van warme sociale relaties tussen jongeren en volwassenen (docenten, professionals) en tussen jongeren onderling. Daardoor zijn leerlingen aardiger voor elkaar (prosociaal gedrag) en verbeteren de sociale normen binnen vriendengroepen. Communicatieve vaardigheden zijn belangrijk voor gezonde relaties. Door jongeren te leren om actief in te grijpen wanneer zij grensoverschrijdend gedrag zien, kan het klimaat op scholen, sportclubs en in andere sociale omgevingen worden verbeterd.

 

Cultuur veranderen betekent het aanpakken van schadelijke normen en stereotypen over mannelijkheid en vrouwelijkheid, seksuele oriëntatie en genderexpressie. Duurzame cultuurverandering vereist brede en langdurige inspanningen op scholen, in media en via maatschappelijke campagnes. Het helpt om ook in beleid normen en werkwijzen op te nemen die stereotypen doorbreken en gendergelijkheid bevorderen.