Geron 2009-1

Er wordt in onze cultuur weinig aandacht gegeven aan wat volwassenen ervaren bij het sterven van hun ouders. Per jaar verliest ongeveer vijf percent van de mensen een ouder. Rekening houdend met de bevolking betekent dit dat in België en Nederland 1,2 miljoen mensen jaarlijks één van hun ouders verliezen.

GEEN DAK MEER BOVEN MIJN HOOFD

Er is een algemene tendens om dood en verdriet weg te duwen uit het leven. Typische reacties van de omgeving na de dood van een ouder illustreren dit: ‘Hij heeft een mooie leeftijd, een volledig leven gehad’, alsof de volheid van dit leven de leegte vult. Of men vraagt hoe moeder het opneemt, maar heeft minder aandacht voor de gevoelens van volwassen kinderen. Als het verdriet een tijd duurt, zegt men dat het toch de natuur der dingen is dat ouders vóór hun kinderen sterven. Dat is natuurlijk juist. Dergelijke reacties bevatten de boodschap dat de dood van een bejaarde ouder minder verlies betekent dan een ander verlies. De meeste mensen zijn verrast door de intensiteit van hun gevoelens bij het sterven van een ouder. Als ouders sterven, verdwijnt er een buffer tussen hun kinderen en de dood. Ze voelen zich kwetsbaarder en ineens dichter bij de dood.

Zo blijkt uit beschrijvingen als: ‘het was alsof ik nu geen dak meer boven mijn hoofd had’, ‘ik voelde me onbeschermd, met niets meer om me heen’. Met de ouders draagt men definitief het eigen kind-zijn ten grave en beleeft op dat moment opnieuw de kindertijd in herinnering, met de aangename en onaangename kanten. Ziek worden van de ouders reduceert ineens de afstand, brengt ouders en kinderen dichter bij elkaar. Oude affecties komen weer boven. Oude wonden worden opengereten. Men herinnert zich oude ervaringen. Vroegere verplichtingen dringen zich op en oude zwakheden komen aan de oppervlakte. Men kiest niet om deze gevoelens te hebben, maar ze overvallen. Men kan ze proberen te ontkennen, maar daarom verdwijnen ze nog niet. Het is soms moeilijk om in te zien waar sommige gevoelens vandaan komen. Soms raakt iemand in de war over gevoelens tegenover de ouders, omdat ze die niet begrijpt.

OUDERS VERLIEZEN IS EEN UNIEKE ERVARING

De relatie met de dood van een ouder is voor elk kind een unieke ervaring. Sommigen ervaren sterke emoties voor enkele dagen. Anderen blijven er intens mee bezig gedurende maanden, zelfs jaren. Wat iemand ervaart, hangt af van de eigen persoonlijkheid, lichamelijke en emotionele gezondheid, de relatie met de ouder, de omstandigheden van het sterven en de steun die men krijgt. Omdat deze factoren elkaar beïnvloeden, zijn er veel verschillende reacties mogelijk. Normale reacties variëren van weinig of geen emotioneel onbehagen ervaren tot jarenlange bedroefdheid.

Dochters reageren vaak intenser op de dood van hun ouders en ook op ziektes die eraan voorafgaan. Vrouwen investeren immers vaak meer energie en tijd in het zorgen voor dan mannen. Wie meer heeft geïnvesteerd, heeft vaak ook een grotere vergaarbak aan herinneringen en emoties dan iemand die meer op afstand is gebleven. Een volwassen zoon die een gelijkaardig engagement heeft betoond, zal ook een grotere intensiteit ervaren. Het is nodeloos te stellen dat de effecten zowel aangenaam als onaangenaam kunnen zijn.

Aarzeling tussen genegenheid en afwijzing, medeleven en verontwaardiging, doet kinderen soms onbeholpen en onzeker reageren. De plotseling omgekeerde verhouding, het feit dat ouders moeten worden verzorgd, is niet gemakkelijk. Hoe overwint men de verlegenheid tegenover hun lichaam? Hoe helpt men wederzijdse schaamte uit de wereld als men hen moet wassen of helpen op het toilet? Dat is niet vanzelfsprekend. Ouders kunnen moeite hebben om zich te laten helpen door hun eigen kinderen.

De verhouding tegenover de ouder van het eigen geslacht is vaak het meest problematisch. De dochter wordt in de moeder en de zoon in de vader geconfronteerd met de persoon met wie zij zich in hun jeugd hebben geïdentificeerd. Ze zien nu bepaalde overeenkomsten die verontrusten. Er is soms ook oude rivaliteit, de wens om boven vader of moeder uit te groeien. Daarom is het voor de vrouw soms gemakkelijker om haar vader te verplegen en voor de man om zijn moeder te verzorgen. Ook is de relatie met schoonouders soms meer ontspannen omdat openlijke en verborgen conflicten die tegenover de eigen ouders de overhand kunnen krijgen, in deze situatie minder boven het hoofd dreigen te groeien.

De wijze waarop een ouder sterft, na een langdurige ziekte of plots, bepaalt ook de beleving. Bij een ziekte als dementie verliest men als het ware de ouder reeds tijdens het leven. Toenemende vervreemding en ontluistering maakt dat er voor sommigen steeds meer verloren gaat tijdens het leven. En toch wordt dit ook weer anders beleefd en kan men het niet onder één noemer plaatsen.

In dit nummer

De dood is nog steeds geen gemakkelijk onderwerp. 'De dood ontsnapt aan ons denken. Hij verblindt ons denken en doet ons spreken verstommen,' schreef Carlo Leget eerder in Geron (Geron 1/2008).

Geron heeft er tien jaar over gedaan om de dood tot thema te verheffen. Niet zo vreemd als men beseft dat dood en ouder worden helemaal geen vanzelfsprekende combinatie zijn, zoals Rudi Westendorp stelt in deze Geron. Ouderen zijn niet meer met de dood bezig dan jongeren, schreef de nestor van de Nederlandse gerontologie, Joep Munnichs, in 1964, tegen de gangbare opvatting in. De veronderstelling 'dat bejaarden regelmatig bezig zouden zijn met de eigen eindigheid, [is] onjuist'.