De uitdagingen van participatief onderzoek

Omschrijving

Er is de laatste tijd steeds meer aandacht voor participatie in onderzoek, binnen het sociaal domein maar ook daarbuiten. Door de deelname van cliënten, inwoners, ervaringsdeskundigen en/of professionals wordt met een kwalitatieve, praktijkgerichte onderzoeksmethode gewerkt aan een interventie of praktijkontwikkeling.

Het kenmerk van participatie is dat uiteenlopende partijen meedoen aan het onderzoek en vanuit hun ervaringskennis, ervaringsdeskundigheid of visie daadwerkelijk bijdragen (Didier et al., 2023; Van ’t Veer et al., 2021). Iedereen die betrokken is, kan worden uitgenodigd om deel te nemen aan de formulering van de vraag- en doelstelling, de methode van onderzoek, de analyse en vervolgens de daaropvolgende verslaglegging en verbetering. Het klinkt simpel: participatie geef je vorm door betrokkenheid van derden. Maar wat houdt die participatie in onderzoek precies in? Hoe geef je het samen op een goede manier vorm en voorkom je dat participatie alleen een ‘vinkje’ is? (Hermsen et al., 2024). Welke uitdagingen kom je tegen? In dit artikel wordt eerst beschreven wat onder participatief onderzoek wordt verstaan. Daarna wordt aan de hand van praktijkervaringen samen met ervaringsdeskundig co-onderzoekers ingezoomd op die uitdagingen. We sluiten af met een aantal concrete tips voor (co-)onderzoekers.

Participatie in onderzoek. What’s in a name?

Participatief onderzoek wordt ingezet bij de ontwikkeling en implementatie van sociale verandering (Van ’t Veer et al., 2021; Van der Donk & Van Lanen, 2019). Het doel is om samen met de direct betrokkenen beter zicht te krijgen op de kwestie en op wat werkt, om te komen tot een zinvolle en duurzame verandering. Een voorbeeld is het vergroten van de zichtbaarheid van mensen met een verstandelijke beperking in onze samenleving of het bespreekbaar maken van eenzaamheid onder jongeren. Bij het komen tot verandering is de ervaringskennis of -deskundigheid van direct betrokkenen van essentieel belang. Vanuit de specifieke bron van kennis en ervaring die mensen inbrengen kan beter aangesloten worden op wat de mensen voor wie je het onderzoek doet, echt nodig hebben, wat helpt een probleem op te lossen of wat daadwerkelijk bijdraagt aan verandering (Van Asselt-Goverts et al., 2017). Voor participatief onderzoek is het belangrijk om recht te doen aan verschillende perspectieven, goed te luisteren naar en samen te werken met diverse partijen. 
Ook is het van belang te investeren in een veilige situatie en verbinding tussen alle betrokkenen. Dat kan door deelname van betrokkenen in verschillende fasen van onderzoek, door mee te denken in een klankbordgroep en/of te adviseren.
Door de meningen en gedachten van alle perspectieven te kennen en te waarderen is de kans het grootst dat er draagvlak komt voor de beoogde verandering, zoals een nieuw ontwikkelde aanpak voor armoede of meer bewustwording van gezondheidsverschillen in onze samenleving. Een gezamenlijk gedragen oplossing voor het vraagstuk dat de aanleiding is geweest voor het participatieve onderzoek creëer je samen met de mensen om wie het gaat, niet voor of over hen.
Hierdoor sluit het beter aan bij de mensen die direct met de praktijkontwikkeling te maken krijgen. Uitgangspunt bij participatief onderzoek is dat de participatie geen toevoeging is op een al meer of minder geformaliseerd onderzoeksprotocol, maar dat participatie vanaf de start in de onderzoeksopzet, het plan van aanpak, verankerd wordt (Dedding et al., 2013). Het gaat uiteindelijk om een gezamenlijk gedragen verantwoordelijkheid en een besluitvorming in de keuzes die gemaakt worden binnen de verschillende fasen van het onderzoek. Maar ook om wat er daarna gebeurt in het delen van de opbrengsten. Een onderzoek moet zijn gebouwd op wederzijds vertrouwen, transparantie en het benutten van elkaars krachten (Smaling, 2009). Het klinkt overzichtelijk, maar welke uitdagingen kun je tijdens een participatief onderzoekstraject tegenkomen? Aan de hand van praktijkervaringen zullen we in de volgende paragraaf een aantal uitdagingen delen.